Vertalen

Van Nederlandse poëzie weet ik vrij weinig, alleen dat ik fan ben van Gerrit Kouwenaar. Waarom weet ik niet helemaal. Zijn poëzie is eigenlijk heel taai; soms snap ik nauwelijks waar zijn gedichten over gaan. Dat hoeft ook niet; ik vind het gewoon mooi.

Misschien komt dat wel doordat mooi en taai goed samen kunnen gaan: Kouwenaars gedichten dwingen af dat je er goed bij stilstaat, erover nadenkt, en ernaar luistert vooral. Wat ik er mooi aan vind, is precies dat ontegenzeggelijk talige: Kouwenaars gedichten roepen voor mij nauwelijks beelden op, de woorden zijn niet zomaar een vehikel voor een “diepere” betekenis of zo – op de voorgrond staan altijd echt de woorden zelf.

Tegelijkertijd gaat het bij Kouwenaar ook vaak over hele materiële, lichamelijke zaken. Weinig metaforen of symbolen, en al helemaal geen “gevoelens” (mensen denken vaak – ten onrechte – dat poëzie over gevoelens moet gaan) maar vooral gewoon dingen, zonder pompeuze woorden (zoals het woord “pompeus”). Dat levert een eigenaardige mix op, die ik juist zo mooi vind: Kouwenaars poëzie gaat over concrete dingen, en over woorden, en over hoe die twee bij elkaar aansluiten, of juist niet.

Eens moest ik voor een seminar een praatje houden, waarbij ik dacht dat een gedicht van Kouwenaar (“In een lade”) een perfecte illustratie zou zijn. En dan kon ik ook wat met mijn liefhebberij van Kouwenaar! Maar ik zat met een probleem: de helft van het publiek was Engelstalig. En da’s dan lastig met poëzie die juist mooi is omdat het zo dicht op de Nederlandse taal zit.

Dus er zat maar één ding op: vertalen. Ik had wel eens vertaalklussen gedaan, maar nooit poëzie. Al werkend ontdekte ik twee dingen. Ten eerste is vertalen ontzettend teleurstellend, want ook al doe je een goede poging, je kunt nooit de complexiteit van het origineel benaderen. Maar de tweede ontdekking was veel belangrijker: vertalen is een verrekt goede manier van lezen, met name als het gaat om een focus op taal. Om wat voorbeelden te kunnen bespreken, geef ik hier het origineel, en onderaan mijn hele vertaling:

In een lade

Dit moet zo aflijvig het vlees prijzen

dat zelfs de ijskast het opgeeft

dit moet zo inwendig dat het witgoed

zich leegbloedt, het uitkrijt

dit moet de letters zo grondig besmetten

dat zij in de wonde ontwaken

soms vindt men nog in een lade

een litteken, schrik van een inktvlek

het was, zoals sneeuw is of as

maar het brandde, het smelt niet –

Ik zal geen uitputtende lezing proberen te geven van dit gedicht, en ook niet al m’n overwegingen bij mijn poging tot vertaling. Maar ik probeer wel wat voorbeelden te geven van hoe het vertalen me juist leidde tot beter lezen van de taligheid van dit soort poëzie.

Het is gebruikelijk om te beginnen met een snelle woord-voor-woord vertaling, maar dat leidde al bij het begin tot een probleem, in “Dit moet...”. “Dit” slaat op het gedicht zelf – het is een gedicht over tekst, over taal. Maar dat “moeten” is lastig: waar we in het Nederlands “moeten” gebruiken, kan dat in het Engels “have to”, “must”, of “need to” zijn, bijvoorbeeld. Dat kaatste me direct terug naar het Nederlands: is dit “moeten” in de zin van een verplichting, in de zin van iemands bedoeling of in de zin van een noodzakelijkheid? Of alles tegelijk, natuurlijk. Maar waarom “moet” dit gedicht iets? Kennelijk gaat dit gedicht (en gedichten en taal in het algemeen) samen met iets moeten – er zit drang of dwang achter.

In de tweede strofe bleek “witgoed” in het Engels gelukkig ook “white good”. Leegbloeden en uitkrijten – een archaïsch woord voor een kreet slaken of hard huilen – laten zich vertalen als “bleed out” en “cry out”, mooi aan elkaar gekoppeld door “out”. Da’s net iets anders dan in het Nederlands, maar het legt gelukkig wel de nadruk op voorzetsels/voorvoegsels. Die zijn in dit gedicht heel belangrijk: na “aflijvig” en “opgeven” hier dan nu “inwendig”, “leegbloeden” en “uitkrijten”. Niet zomaar bloeden, maar leegbloeden – het woord krijgt nog eens een extra richting, een extra lading mee.

De middelste regels bleken aardig te lukken. De herhaling van e-klanken in “letters” en “besmetten” kan behouden blijven: “this has to infect the letters...” Iets soortgelijks geldt voor de w’s van “wonde” en “ontwaken”: “that they awaken in the wound”. Hebbes, dacht ik! Maar toch rees er een probleem, wat te doen met “zo grondig”. In het Engels zou het gekunsteld zijn als het ergens anders dan aan het eind van de zin zou staan: “this has to infect the letters so thoroughly”. Maar dan is eigenlijk de balans helemaal anders dan in het origineel, waar “besmetten” aan het eind valt en daarmee extra nadruk krijgt. Eigenlijk draait die hele regel om dat idee van besmetten. Dat benadrukt nog eens het lijfelijke in dit gedicht: besmette wonden, vlees en bloed.

De inhoud van die lade in de volgende twee regels – centraal in het gedicht, natuurlijk – bleek lastig; een litteken is in het Engels een “scar”, daar valt weinig anders van te maken, en het ritme is ook meteen geheel anders. Maar ik kwam op iets anders, “a scar, scare of an ink stain”. Dat had nog een voordeel, want in het origineel zit er namelijk door de herhaling van i-klanken een sterke koppeling tussen litteken, schrik, en inktvlek. Andere middelen in de vertaling, maar wel een soortgelijk effect: een koppeling niet door assonantie (de i-klanken), maar door allitteratie (scar & scare) en die “stain” zit er een beetje in de buurt. Zo blijven de centrale elementen dicht bij elkaar: inkt/letters als een spoor/litteken van een wond/vlek/besmetting.

De laatste strofe bleek gelukkig vrij natuurlijk over te zetten, met behoud van het effect van “is of as”, in “is or ash”. Alleen de slotnoot verschuift helaas: een nadruk op smelten in het Engels (“doesn’t melt”) terwijl het origineel juist eindigt met een ontkenning (“smelt niet”). Da’s belangrijk, want eindigen met een negatief gebaar brengt terugtrekking en twijfel met zich mee. Het is uitdrukkelijk niet zo dat het smelt, verdwijnt, onschuldig wordt – maar het brandde. Let op de verleden tijd, dacht ik al vertalend – het gaat niet om iets algemeens, iets wat altijd veilig wegsmelt, maar het sluit aan bij het verleden dat spreekt in een litteken.

Alles bij elkaar drukte mijn vertaaloefening me ontzettend met m’n neus op de woorden, de taal van dit gedicht – op de klanken, de ritmes, de heldere lettergrepen, op het feit dat het direct is, zonder opsmuk. En dat raakt rechtstreeks aan waar dit gedicht over gaat: de effecten van woorden, die niet zomaar mooi op papier staan maar een vlek zijn met drang of dwang erachter. Letters die je raken, tot je doordringen – letterlijk, als een wond, zelfs als een besmetting, die een litteken achterlaat.

Woorden, taal, poëzie zijn niet per se elegant en fijn om tot je te nemen, zoals een snoepje of als een stukje chocola. Ze raken je, niet in je hart of je verstand, maar ze laten sporen na in je hele wezen, in je zijn, in je vlees. Dit gedicht plaatst taal en lichaam op hetzelfde vlak, het betrekt je lichaam in het proces van betekenis. In de Bijbel gaat het over het woord dat vlees geworden is (Joh. 1.14), maar bij Kouwenaar is het andersom: het vlees is woord geworden.

Uiteindelijk was ik tevreden – niet met de vertaling, want die schiet altijd tekort, maar met het proces. Dat betekent niet dat ik voortaan probeer van alles te vertalen natuurlijk, maar ik ontleen er wel een strategie van lezen aan: vooral rustig luisteren naar de woorden zelf, en dan alle hoeken en gaten verkennen van alle mogelijke betekenissen die in woorden, klanken, herhalingen, posities, samenstellingen en ritmes besloten zitten.

In een lade Dit moet zo aflijvig het vlees prijzen dat zelfs de ijskast het opgeeft dit moet zo inwendig dat het witgoed zich leegbloedt, het uitkrijt dit moet de letters zo grondig besmetten dat zij in de wonde ontwaken soms vindt men nog in een lade een litteken, schrik van een inktvlek het was, zoals sneeuw is of as maar het brandde, het smelt niet –

In a drawer This has to praise the meat so lifelessly that even the freezer gives it up this has to be so internally that the white good bleeds itself out, cries it out this has to infect the letters so thoroughly that they awaken in the wound sometimes one still finds in a drawer a scar, scare of an ink stain it was, like snow is or ash but it burned, it doesn't melt –

D.